Het is weer bijna carnaval. Tijd dus om de geschiedenis van dit volksfeest eens goed in de schijnwerpers te zetten.

Schilderij van Pieter Bruegel met het Bourgondisch Carnaval (1559). Bron: Wikipedia.org

De elfde van de elfde

Op de elfde dag van de elfde maand kiest iedere carnavalsvereniging haar prins voor het carnavalsseizoen, dat hiermee meteen van start gaat. Van november tot aan 40 dagen voor Pasen zijn er dan geregeld activiteiten zijn die in het teken staan van het feest der zotten, met als afsluiter natuurlijk de (minstens) drie dagen feest vóór Aswoensdag.  Mensen die geen carnaval vieren zullen het feest misschien zien als een simpel excuus om je vijf dagen lang te buiten te gaan aan drank e.d. Maar de traditie van het carnaval bestaat al eeuwen.

Babylonische praalwagens

De eerste beginselen waren er zelfs al millennia geleden, zo gelooft T. Fransen.[1] In 2600 voor Christus werd het eerste pronkschip al door de straten van Babylonië getrokken en was de slaaf voor even gelijk aan zijn meester. Soortgelijke feesten vonden ook plaats in Egypte en het Romeinse Rijk. Het waren vruchtbaarheidsfeesten en nieuwjaarsfeesten in één, en werden gehouden aan het begin van de lente. Hoewel hier dus al een feest beschreven is dat aan de oorsprong van carnaval kan liggen, is er toch nog veel veranderd in de 4600 jaar en de vele kilometers die liggen tussen het oude Mesopotamië en het hedendaagse carnaval in Europa.

Christelijk feest

Het Christendom wilde de heidense rituelen uitbannen, maar dit ging niet zo gemakkelijk als gehoopt. De feesten zaten te diep geworteld in de cultuur en het leven van de mensen. Zoals vaker werd daarom het feest omgevormd tot een christelijk feest. Zo werd carnaval officieel vastgelegd als een laatste uitlaatklep voordat de 40 dagen vasten voor Pasen begonnen.

In de Middeleeuwen werden in onder andere Italië, Frankrijk en de Duitse staten narrenfeesten gevierd. Deze waren altijd verbonden met de kerk – vaak werd tijdens deze feesten lichte kritiek geuit op de kerk in de vorm van parodieën. En hoewel er vanuit de kerk telkens weer kritiek kwam op het zondige gedrag tijdens deze feesten, werden ze over het algemeen gedoogd. De mate van tolerantie veranderde wel door de jaren heen. Tijdens de Reformatie en Contrareformatie was ze het laagst. De kerk wilde zichzelf zuiveren en het carnavalsfeest werd zoveel mogelijk afgezwakt. Sommigen wilden het helemaal afschaffen. Pas ten tijde van de Romantiek koppelde men de oude feesten uit de Oudheid weer aan het carnaval in Europa. Het schip met de vruchtbaarheidsgodin dat door de Babylonische straten werd getrokken werd uiteindelijk de ‘Blauwe Schuit’, de echte praalwagen met daarop onderdanen die tijdelijk koningen en prinsen zijn geworden. Ook deze trok in de Middeleeuwen in sommige steden al voorbij.

Bourgondische eetfestijnen

En toen brak in de Zuidelijke Nederlanden de Bourgondische Gouden Eeuw aan. In Brabant, Limburg en Vlaanderen bloeiden steden op, groeide de welvaart en dit alles werd veel en vaak gevierd met grote feesten. Het was een overdadige en uitbundige periode volgens J. Naaijkens.[2] Uit deze eetfestijnen groeide het zogeheten Bourgondisch carnaval, dat verschilt van het Rijnlands carnaval, wat vooral in Duitsland en Zuid-Limburg wordt gevierd.

Carnaval in Maastricht

Deze scheiding tussen Bourgondisch en Rijnlands carnaval ontstond langzaam na de Tweede Wereldoorlog, toen het carnaval pas echt goed georganiseerd werd en een feest werd voor iedereen. Het was in de tijd van wederopbouw en ontzuiling dat het carnavalsfeest zich vanuit het zuiden en oosten van Nederland verder verbreidde. De eerste carnavalsverenigingen werden opgericht, om het feest toch wat orde en organisatie mee te geven, en het daardoor acceptabel te maken voor de overheid en burgerij. Een gevolg van de ontzuiling – en van de secularisering van Nederland – was dat ook niet-katholieken nu mee gingen doen aan het feest. Waar de kerk eerst eeuwenlang afstand had genomen van dit feest van rariteiten, begon ze het zich toe te eigenen op het moment dat de bevolking minder naar de kerk ging.

Bourgondisch en Rijnlands carnaval

Zoals al gezegd is het carnaval zoals dat nu in voornamelijk Brabant gevierd wordt gegroeid uit de grote eetfestijnen uit het vroegere Bourgondië. Het was op die feesten het gebruik om elkaar belachelijk te maken. De uitbundigheid is later echter afgezwakt, door de relatieve armoede waarin het gebied verkeerde vanaf de zeventiende eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog. Daardoor is de klederdracht vaak gewoon een boerenkiel, en geen grote uitdossingen.

Via Duitsland is het carnaval in zuid-Limburg en het oosten van Brabant echter beïnvloed door de grote, kleurrijke optochten en maskerades uit o.a. Italië (Venetië). Keulen, in het Duitse Rijnland (vandaar de naam), baseerde zich op het Venetiaanse carnaval, en is op haar beurt een grote bron van inspiratie voor het carnaval in zuidoost Nederland.

Bronnen

[1] T. Fransen, ‘Carnaval: van 2000 voor Christus tot 2000 na Christus – een snelwandeling door de geschiedenis’, in: Het Noordbrabants Genootschap ’s Hertogenbosch [ed.], Carnaval: niet van gisteren…! Zes voordrachten(’s Hertogenbosch, 1981)

[2] J. Naaijkens, ‘Een ‘filosofie’ van het Bourgondisch carnaval’, in: Het Noordbrabants Genootschap ’s Hertogenbosch [ed.], Carnaval: niet van gisteren…!

Literatuur

 
Het Noordbrabants Genootschap ’s Hertogenbosch [ed.], Carnaval: niet van gisteren…! Zes voordrachten (’s Hertogenbosch, 1981)

Inge Groenen

More Posts