De verschrikkelijke aanslagen in Parijs zijn het werk van terroristen. Maar waar hebben we het eigenlijk over als we over terrorisme en terroristen spreken?

New York  9/11

Dinsdag elf september 2001. De media en het hele dagelijkse leven worden gedomineerd door de beelden van twee vliegtuigen die zich in de Twin Towers van het World Trade Centrum in New York boren. De vlammen, rook, stemmen van anonieme omstanders die alsmaar verbijsterd ‘oh my God, oh my God’ uitstoten. De beelden van gewonde en verwarde mensen, bebloed, onder het roet en het geluid van sirenes. De reguliere televisieprogrammering wordt stopgezet voor een non-stop geimproviseerde nieuwsuitzending. Berichten over een derde aanslag op het Pentagon en een vierde vliegtuig dat neergestort is in de buurt van Pennsylvania komen naar buiten. Angst mengt zich met sensatiezucht, verbijstering en ongeloof heersen overal. Emoties, speculaties, ooggetuigenverslagen en alsmaar die chaotische beelden het ontrolt zich uren- zo niet dagenlang voor onze ogen op het beeldscherm.

Impact van de aanslag

Elf september 2001 is inmiddels een begrip geworden, we spreken zelfs al van nine-eleven of kortweg 9/11. Waarom was de impact van deze aanslagen zo enorm groot? Omdat de macabere vindingrijkheid van de aanslagen leidde tot een ongekende angst en verlamming binnen de dagelijkse leefsfeer? Gewone passagiersvliegtuigen die gekaapt werden en veranderden in dodelijke, onvoorspelbare wapens. Omdat de doelen zo uitmuntend gekozen waren, een zuiver en exact statement gericht tegen de westerse dominantie die al zolang onbetwist leek? De Twin Towers als symbool van de economische heerschappij van het westerse kapitalisme. Het Pentagon als het bolwerk van de militaire oppermacht van Amerika. Een vierde vliegtuig dat vermoedelijk het Witte Huis of het Capitool tot doel had “als het niet voortijdig neergestort was – zou de derde pijler van de westerse macht, het politieke centrum, getroffen hebben. Of is het omdat de aanslagen in de Verenigde Staten plaatsvonden? Dat de aanvallen op Amerikaanse bodem plaatsvonden was bijna ongelofelijk omdat de macht en onaantastbaarheid van de Verenigde Staten een vaststaand gegeven leek. Of is het omdat we de aanslagen ‘live’ vanuit onze huiskamers, via de televisie meemaakten? Of omdat we ons konden identificeren met de slachtoffers?

Al Qaida

Terreur in de huiskamer: de eerste toren van het World Trade Centre wordt geraakt. De wereldbevolking kijkt mee via de televisie. Bron: Wikipedia

 De daders, zo bleek al snel na wat speurwerk van diverse inlichtingendiensten, zouden fundamentalistische moslims zijn die gelieerd waren aan het terreurnetwerk van Al Qaida. Al Qaida zou eind jaren tachtig van de twintigste eeuw opgericht zijn door de multimiljonair Osama bin Laden. De thuisbasis van deze groepering was het Afghanistan geregeerd door de Taliban, een fundamentalistische moslimbeweging die niets met het westen op had. Feitelijk weten we maar heel weinig zeker van deze terroristische “organisatie”. Het is maar de vraag of er gesproken kan worden van een organisatie. Om ons op deze plaats niet te mengen in dit soort vraagstukken, houden we het er op dat Al Qaida een paramilitair terreurnetwerk is waarbinnen fundamentalistische moslims een  in hun ogen goddelijke strijd, de Jihad, voeren tegen de westerse dominantie. Deze dominantie zou volgens de fundamentalistische moslims in conflict zou zijn met het conservatieve Islamitisch gedachtegoed. De tactiek van Al Qaida is uiterst modern en sluit naadloos aan bij de alsmaar verdergaande globalisering. Ze maken handig gebruik van westerse techniek, terwijl ze datzelfde westen zo verafschuwen. In deze zin kan Al Qaida zelfs gezien worden als een product van de westerse welvaart, waar het zichzelf tegen afzet.

Terrorisme in het middelpunt van de belangstelling

Terrorisme, met name islamitisch terrorisme, werd na september 2001 het middelpunt van het strategisch-militaire denken en handelen in de internationale politieke relaties. Ook de verhoogde aandacht voor de vermeende vijandschap tussen de islamitische godsdienst en de westerse cultuur in veel West-Europese landen kan als een gevolg van de septemberaanslagen gezien worden. We moeten wel voor ogen houden dat historische keerpunten zelden vanuit het niets opkomen. Het door de islam geïnspireerde terrorisme liet al van zich horen vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw. Het Midden-Oosten kon eveneens al jarenlang op een grote politieke en economische belangstelling rekenen vanuit de westerse internationale orde. En ook het multiculturele ideaal, met name in relatie tot moslimimmigranten, was in West-Europa al jaren onderwerp van debat. De periode na september 2001 laat dus eerder een radicalisering en toename zien van een ontwikkeling die al veel langer aan de gang was. Deze radicalisering en toename is echter wel zo duidelijk en omvangrijk, dat terecht gesproken kan worden van een keerpunt.

Wat is terrorisme?

Terroristische aanslagen versnellen dus politiek-culturele en zelfs psychische veranderingen binnen de westerse samenleving. Het is daarom interessant om het verschijnsel terrorisme eens wat nader te bestuderen. Want wat is terrorisme nu eigenlijk?
Een goede definitie van het begrip ‘terrorisme’ is lastig In de Indo-europese taal wordt ‘tre’ vertaald met ‘schudden’, als in schudden / beven van schrik voor naderend onheil. In het latijn verwijst het woord ‘terror’ naar ‘grote vrees’. Tijdens de Franse Revolutie kreeg de term ‘terrorisme’ een politieke lading. De Ierse politicus en filosoof Edmund Burke (1729-1797) is een van de eerste gebruikers van de term ‘terrorisme’. Burke is de grondlegger van het conservatisme als filosofische stroming, en hij was een van de felste  tegenstanders van de Franse Revolutie. Hij was voorstander van geleidelijke verandering en moest niets hebben van de radicale breuk die de Franse Revolutie voorstond ten aanzien van de politieke en sociaal-culturele tradities. Reeds in een vroeg stadium voorzag Burke dat revolutionair gedachtegoed kan uitgroeien tot terreur. In deze context gebruikte hij de term ‘terrorisme’. De revolutionairen van de Franse Revolutie zagen geweld als een legitiem en bruikbaar middel om politieke verandering te bewerkstelligen.

Perspectief

Deze politieke oorsprong van de term brengt ons direct op een van de belangrijkste moeilijkheden bij het gebruik van de term ‘terrorisme’. De term ‘terrorisme’ heeft een negatieve betekenis waarin een waardeoordeel besloten ligt. Iemand die ‘terrorist’ wordt genoemd is daarom eigenlijk per definitie ‘fout’. Maar het denken over wat goed of fout is verschilt doorgaans sterk en is afhankelijk van meerdere factoren. Wat onderscheidt immers een verzetsdaad van een terroristische actie? Het perspectief van de betrokkenen!

Nelson Mandela

Nelson Mandela is indertijd door het Apartheidsregime aangemerkt als terrorist. Het historisch en moreel gelijk staat inmiddels aan Mandela’s zijde waardoor wij hem nu zien als vrijheidsstrijder. Hetzelfde idee kan in vrijwel alle gevallen waar van terrorisme gesproken wordt opgaan. Ook het fundamentalistische, islamitische terrorisme vindt medestanders die terroristische acties kunnen verdedigen met het idee dat het gaat om een vrijheidsstrijd. Zij zullen daarom eerder de daden van de moslim-terroristen als rechtvaardig bestempelen. Het doel dat nagestreefd wordt met de terroristische actie is daarom een diffuus, historisch bepaald en sociaal-cultureel gebonden criterium bij de definiëring van de term ‘terrorisme’.

Iraakse terroristen staan op het punt de amerikaanse zakenman Nick Berg te onthoofden. Bron: WikipediaTaalkundige achtergrond

Taalkundige achtergrond

Als we teruggaan naar de taalkundige achtergrond van het woord ‘terrorisme’, komen we terecht bij de verwijzing naar vrees en dreiging. Geweld lijkt een vast onderdeel van terrorisme. Het Van Dale woordenboek noemt terrorisme ‘gewelddaden ter demoralisering van de bevolking om een politiek doel te bereiken’. Is het gebruik van geweld om schrik aan te jagen wellicht een norm die altijd bruikbaar is? In ieder geval gebruikt de Nederlandse Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) een soortgelijke definitie: ‘Terrorisme is het plegen van of dreigen met op mensenlevens gericht geweld, met als doel maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen of politieke besluitvorming te beïnvloeden. Hoewel de definities elkaar ondersteunen, wordt geweld en dus het aanjagen van vrees niet alleen door terroristen toegepast. De definities van het woordenboek en de AIVD schieten hier dus tekort.

Veranderingen

De bruikbaarheid van de definitie van de AIVD zit dan ook eerder in het tweede deel van deze definitie: het feit dat de terrorist de maatschappij of de politiek wil veranderen. Een terrorist streeft altijd een verandering na, wat aangeeft dat vijandschap bestaat tot de status quo. Het gebruik van de term ‘terrorisme’ verwijst daarom eigenlijk altijd naar de underdog positie van degenen die aangemerkt worden als terroristen. Niet iedere underdog of ieder streven naar verandering van de bestaande orde kan echter als terrorisme aangeduid worden. Hiervoor zijn geen absoluut geldende kwantitatieve criteria beschikbaar.

Conclusie

Maar wat kunnen we nu wel met zekerheid zeggen? Dat het lastig is om terrorisme duidelijk en sluitend te omschrijven. De term ‘terrorisme’ bevat per definitie een moreel waardeoordeel en is daarom afhankelijk van goed-fout kaders die per mens kunnen verschillen en in de tijd verschuiven. Dat terrorisme altijd een politieke en/of maatschappelijke context kent.  En dat wat als een terreurdaad gezien wordt afhankelijk is van hoe de maatschappij en de politiek er op dat moment uitzien, waarbij  de term verwijst naar de underdog positie van de terrorist.

Lees ook:

Terrorisme: met bloed geschreven geschiedenis
De geschiedenis van het terrorisme: van de Oudheid tot de moderne tijd
De invloed van kunst op terrorisme

Carlijn Jacobs

More Posts