Het Onverdeelde Gebied van Moresnet: vrijplaats voor avonturiers, idealisten en smokkelaars

Op 10 januari 2020 is het precies 100 jaar geleden dat het piepkleine Neutraal Moresnet na meer dan 100 jaar werd opgeheven. Paul Prillevitz bezoekt het voormalige condominium, op zoek naar de laatste sporen van de geschiedenis.

kaart_moresnet

De kaart van Neutraal Moresnet, met in het noorden het Vierlandenpunt. bron: wikimedia commons.

In verschillende delen van de wereld waar er oorlog heerst of politieke spanningen zijn, bestaan er zogenaamde Gedemilitariseerde Zones (DMZ). Voorbeelden van dergelijke DMZ-gebieden zijn o.a. te vinden tussen de grenzen van Israël en Libanon en vroeger ook tussen Noord- en Zuid-Vietnam. Vreemd genoeg had ook het rustige Nederland vrij kort geleden nog zo’n gedemilitariseerde zone, Neutraal Moresnet geheten. Het werd indertijd het
kleinste landje van Europa genoemd en strekte zich vanuit Vaals als een langwerpige driehoek in zuidelijke richting uit tot voorbij Kelmis. Op 10 januari 2020 is het precies 100 jaar geleden dat dit bizarre ‘staatje’ ophield te bestaan. Toen het Verdrag van Versailles op 10 januari 1920 voor het eerst in werking trad, ging het grondgebied van Neutraal Moresnet definitief op in de staat België. Daarmee kwam het 104-jarige bestaan van dit curieuze landje definitief tot een einde.

Toch zijn er in de buurt van Vaals nog steeds sporen van het dwergstaatje terug te vinden. Neutraal Moresnet ontstond in 1816, vlak na de nederlaag van Napoleon bij Waterloo (1815). Terwijl de kaart van Europa door de overwinnaars werd herschreven, werd er ook onderhandeld over de grens tussen het nieuw gevormde Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen. Daarbij werden de onderhandelaars het niet eens over de vraag wie de zinkmijn bij Kelmis mocht
bezitten. Zink was toen immers min of meer het plastic van die dagen, een lucratief materiaal waarmee allerlei producten als badkuipen en dakgoten gemaakt konden worden. Het gebied was economisch gezien erg belangrijk voor beide landen en daarom werd besloten om het tijdelijk tot neutraal gebied te verklaren. Een definitieve oplossing zou dan later wel worden verzonnen, zo was e gedachte.

Op 26 juni 1816 werd middels het Traktaat van Aken het Onverdeelde Gebied van Moresnet geboren. In het staatje werd naast Nederlands, Frans, Duits
en het plat-Duitse Kelmisch dialect opmerkelijk genoeg ook Esperanto gesproken en geschreven. Hoe bijzonder Neutraal Moresnet eigenlijk was, wordt duidelijk als je het Drielandenpunt bij het Nederlandse Vaals bezoekt. Dat is nu een drielandenpunt, maar was ooit eens en vierlandenpunt. Na de Belgische Revolutie kwam er in 1830 immers, na Neutraal Moresnet in 1816, opnieuw een land bij (België). Daardoor grensden niet alleen Nederland, Pruisen, en Neutraal-Moresnet aan elkaar, maar ook het nieuwe land België. De Vaalserweg die leidt naar het hidie drielandenpunten, heet om die reden ook nog steeds Viergrenzenweg.

Uniek in de Wereld

Vierlandenpunten zijn zeer zeldzaam in de wereld. Het feit dat Nederland zo’n punt gehad heeft, is uniek. Sommige scherpslijpers zullen misschien stellen dat alleen de grens die ooit acht maanden lang bestond tussen Kameroen, Tsjaad, Nigeria en Groot-Brittannië bestond,  een echt vierlandenpunt was. Formeel klopt dat ook, omdat Neutraal Moresnet juridisch gezien geen staat was, maar een zogenaamd condominium, zonder centraal gezag en eigen wet- en regelgeving.

vlag_moresnet

De vlag van Neutraal Moresnet. bron: wikimedia commons

Neutraal Moresnet was 3,4 vierkante kilometer groot en draaide helemaal om de Zink-mijn van Vieille-Montagne (Duits: Altenberg) die gelegen was in dehoofdstad Neu-Moresnet (Kelmis). Daar lag het economische en politieke middelpunt van het gebiedje. Wie vanuit Nederland Kelmis binnenrijdt, komt ondanks het verdwijnen van de staat in 1920bi zar genoeg toch meteen de (nationale) vlag van Neutraal Moresnet tegen. Op een rotonde van de Lutticher Strasse wappert hij er samen met het Belgische en Europese vaandel. Het banier van Neutraal Moresnet lijkt behoorlijk veel op de vlag van Estland. De Moresnetvlag bevat bijna dezelfde kleuren als die van het Baltische land (blauw,zwart,wit) en ook de banen lopen horizontaal. Belangrijk verschil is dat de vlag van Moresnet van boven naar onder zwart-wit-blauw gebaand is terwijl die van Estland blauw-zwart-wit is. De herkomst van de Moresnet-vlag is tot op heden onbekend gebleven. Ook de overeenkomst met de vlag van Estland is waarschijnlijk gewoon toeval. Aan dezelfde Lutticher Strasse staat bij het uitrijden van Kelmis opnieuw een symbool van Neutraal Moresnet, nu in de vorm van een fraai koperen monument met daarin twee mijnwerkers verwerkt samen met het wapen van Kelmis dat bestond uit een Nederlands-Belgische Leeuw, een Duitse adelaar en twee stuks gereedschap (hamer en pikhouweel).
Kortom: enkele herinneringen naar een eigen identiteit heeft Neutraal-Moresnet nog wel weten te behouden.

Code Civil

Vroeger beschikte het staatje zelfs over een bestuur, douaniers en een spoorlijn. Ook beschikten de bewoners van Moresnet over identiteitsbewijzen en bezat het land tevens eigen postzegels en (nooit officieel) erkend geld. De Franse Frank was immers het officiële betaalmiddel in het landje. De Code Civil van Napoleon werd in het gebied ingevoerd als wetboek van strafrecht. Aan ordehandhaving werd weinig gedaan. In 1850 liep er bijvoorbeeld maar 1 veldwachter rond die niet eens mensen kon  het land geen gevangenis bezat.

Strijd om zink

Eeuwen geleden werd er ook al door verschillende partijen om het gebeid gevochten. Onder andere Aken en het Groothertogdom Luxemburg streden om het lucratieve mijngebied. Begin negentiende eeuw kwam dat strijden om grondstoffen in een stroomversnelling omdat er toen een methode uitgevonden werd om puur zink te winnen, wat daarvoor niet mogelijk was. De Belgische ondernemer en uitvinder Jean-Jacques Daniel Dony had in 1806 een concessie gekregen van Napoleon om de zinkmijn van Moresnet op een nieuwe manier te gaan exploiteren. Dat had Dony weten te realiseren door een nieuw procedé te ontwikkelen voor de productie van zuiver Zink. Hij had Napoleon weten te paaien voor zijn project door voor de Franse keizer een mobiel, zinken bad te laten bouwen dat kunstmatig verwarmd kon worden en meeging op veldslagen. Het zou zelfs meegevoerd zijn op de desastreus verlopen slag bij Moskou (1812). In het museum van Kelmis is een foto te zien van dit indrukwekkende dubbelwandige en op brandende kooltjes werkende bad. Ook kan je in het museum zelf zinkkristallen in de hand houden en bekijken wat er allemaal van zink gemaakt werd, zoals emmers, gieters, tuingereedschap, melkbussen en wastobbes. De expositie maakt duidelijk dat zink nog steeds geen verouderd product is. Ook tegenwoordig wordt het nog steeds toegepast in tal van producten zoals dakgoten, maar ok in zinkzalf en zelfs tandpasta.

De zinkmijn nu

Van de zinkmijn is tegenwoordig in Kelmis niet zo veel meer terug te vinden. Nergens in de omgeving is er een groezelige, lelijke beet uit het landschap zichtbaar. Hier en daar kun je met hulp van de museumgids wel de contouren van de mijn in het landschap terugvinden, maar het meeste is verdwenen. Achter de directeurswoning van de zinkmijn (nu museum Vieille-Montagne) is nog wel een stukje van de afgraving te zien en aan de overkant van de autoweg (vroeger spoorbaan) is ook nog een klein deel zichtbaar.

Paradijs

Neutraal Moresnet werd officieel bestuurd door Nederland en Pruisen samen. In 1859 had het dwergstaatje 2572 inwoners waarvan 33 % Belgen, 31 % Pruisen, 27 % Neutralen, 8 % Nederlanders plus 1 % burgers die afkomstig waren uit andere landen. Het dagelijks bestuur was in handen van de burgemeester van Pruisisch-Moresnet. In het museum zijn de sjerpen, boeken en meubels van dergelijke hoogwaardigheidsbekleders fraai uitgestald.
Neutraal Moresnet was economisch gezien een paradijsje waar consumptiegoederen zo’n 30% goedkoper waren dan in de buurlanden. Bovendien werden er in Neutraal Moresnet geen accijnzen geheven, wardoor het gebied een vrjplaats was voor smokkelaars.

postzegel_moresnet

De postzegel van Neutraal Moresnet. die snel na het uitkomen door België en Duitsland verboden werd. bron: wikimedia

In 1885 werd de mijn gesloten en ging men in het staatje alleen nog door met verwerking van zink dat elders gewonnen was. Mede ingegeven door deze mijnsluiting was er vanaf 1886 zelfs enige tijd sprake van een onafhankelijkheidsbeweging in Neutraal Moresnet. Onder de bezielende leiding van de Duitse arts Wilhelm Molly werd er naar een totale afsplitsing van het gebied gestreefd. Molly zette een postbedrijf op en gaf samen met vrienden illegale, nationalistische postzegels uit, maar dat werd uiteindelijk door tegenwerkingen van België en Duitsland gedwarsboomd. Esperanto-staat Neutraal Moresnet is misschien wel hèt voorbeeld bij uitstek waar de introductie van de kunstmatige internationale taal Esperanto het beste gelukt is op aarde. Men had in dit landje het plan opgevat om van Neutraal Moresnet de eerste Esperantostaat ter wereld te maken. Het staatje kreeg van de Esperantisten de naam Amikejo mee, wat vriendenplaats betekent (Esperanto). De inwoners van het Condominium juichten de introductie van deze kunstmatige taal naar verluidt erg toe. Ook de uitvinder van het Esperanto, de Pool Lejzer Zamenhof, gaf zijn goedkeuring aan het plan. In eerste instantie sloeg de nieuwe taal goed aan met als resultaat dat zo’n 4% van de inwoners het Esperanto beheerste. Door tegenwerking van vooral Pruisen/Duitsland werd het uiteindelijk echter nooit een groot succes. De Oosterburen (Duitsland) wilden namelijk een greep houden op het landje en lieten daarom Duitsers emigreren naar Moresnet, waardoor de Duitse controle over het gebied toenam.

Partituur

In het Museum van Moresnet herinnert nog aanzienlijk wat aan het Esperanto-verleden van Moresnet. In een vitrine ligt bijvoorbeeld de partituur van het Moresnet-Volkslied Amikayo: een Esperanto-Mars op de melodie van het Duitse kerstlied ‘Oh Denneboom’. Het lied werd gecomponeerd door Willy Huppermann. Verderop zien we een mooi klassiek affiche waarop een dansend koppel reclame maakt voor het nieuwe volkslied en nog wat verderop staat
een groot portret van Esperanto-ontwerper Zamenhof met allerlei medailles op zijn borst en het symbool van de beweging (groene ster) boven zijn hoofd. Ook ligt er een blokkenspel met Esperanto-woorden klaar dat voor de bezoekers op een fraaie manier aanschouwelijk maakt wat voor taal het is. De woorden Kontrabando (smokkelen), Amikeco (vriendschap) en Trinki (drinken) vallen direct op. Even verder ziet men een Esperanto-ansichtkaart, inclusief
groene ster, waarop kinderen en volwassenen poseren in de hoofdstraat. Ook andere idealisten immigreerden naar Moresnet om er een betere, moreel
hoogstaandere staat te beginnen. Helaas voor hen brak tegen de tijd dat ze eraan wilden beginnen de Eerste Wereldoorlog uit en kwam er van hun plannen weinig meer terecht.

Western

Concluderend kunnen we stellen dat Neutraal-Moresnet wel iets weg had van een Amerikaans Wild-West-stadje waar de wet niet altijd even strikt werd nageleefd als de overheid wel had gewenst. In veel cowboy-films komen immers ook vaak dit soort anarchistische mijn-stadjes voor waar boeven en sheriffs het tegen elkaar opnemen: Lucky Luke tegen de Daltons bijvoorbeeld of Clint Eastwood tegen een stel booswichten. Neutraal Moresnet was niet veel anders, afgezien van het feit dat het gebied vlakbij Nederland lag natuurlijk en niet in Arizona of New Mexico. Een film als How the West was Won zal vermoedelijk niet gemaakt worden over Neutraal Moresnet. In de toekomst moeten we eerder denken aan een titel als How Moresnet was Lost. Hoe het ook zij: The Good, the Bad en the Ugly hebben allemaal hun sporen nagelaten in Moresnet.

[bol_product_links block_id=”bol_5e1732c08b470_selected-products” products=”9200000051833525,9200000075752499,9200000000030202,9200000073229909,9200000050729326,9200000032519828″ name=”moresnet” sub_id=”” link_color=”003399″ subtitle_color=”000000″ pricetype_color=”000000″ price_color=”CC3300″ deliverytime_color=”009900″ background_color=”FF9C38″ border_color=”D21C00″ width=”600″ cols=”3″ show_bol_logo=”1″ show_price=”1″ show_rating=”1″ show_deliverytime=”1″ link_target=”1″ image_size=”1″ admin_preview=”1″]
Schrijf je in voor TOEN!