Tijdens de Nacht van de Lange Messen (30 juni – 2 juli 1934) wordt de hele top van de SA, het partijleger van de Duitse nazipartij NSDAP, vermoord door de SS van Heinrich Himmler.

'They salute with both hands now!' David Low, 1934. Bron: www.spartacus.schoolnet.co.uk/

Hitler had in eerste instantie gesympathiseerd met het geweld van zijn strijdgroepen tegen politieke en maatschappelijke tegenstanders. Bovendien verwachtte hij deze radicale elementen in de nabije toekomst nog nodig te hebben als pressiemiddel om vergaande veranderingen in het politieke bestel door te drukken. Aan de andere kant diende Hitler rekening te houden met de gevestigde belangen van de Reichswehr, de zakenwereld en de bureaucratie, want hun loyaliteit was noodzakelijk voor het voortbestaan van zijn regime. De klachten vanuit het leger, het bedrijfsleven en de lokale overheden over ordeverstoringen en ontoelaatbare acties van de SA werden steeds talrijker. Ook tekenden verschillende ambassades en het Ministerie van Buitenlandse Zaken protest aan tegen de vijandelijke en gewelddadige behandeling van diplomaten en buitenlandse bezoekers. Zelfs het staatshoofd, rijkspresident Paul von Hindenburg, verlangde van Hitler, dat hij het geweld van zijn strijdgroepen zou beteugelen. In de ogen van de hele gevestigde orde dreigde de revolutie volledig onbeheersbaar te worden door het eigenmachtig optreden van de SA.

1. Een “tweede revolutie”?

Reeds in juni had Röhm openlijk te kennen gegeven, dat de SA de nationaal-socialistische revolutie voort zou zetten en dat zijn organisatie zich niet zou laten betuttelen door conservatieve bastions of door reactionaire krachten binnen de partij. Er moest niet geprobeerd worden de angel uit de revolutie te verwijderen! Verder liet hij onomwonden weten, dat de SA vergaande bevoegdheden verlangde op het gebied van militaire aangelegenheden, bij de politie en in de regering. Zo zou de SA bijvoorbeeld omgebouwd moeten worden tot een volksmilitie, die een groot deel van de taken van de Reichswehr over zou dienen te nemen. Door deze dreigementen en verlangens veelvuldig te herhalen dreef de SAstafchef de zaak steeds verder op de spits. Niet alleen de legerleiding koesterde een enorm wantrouwen tegen het bruine partijleger, maar ook de traditionele bureaucratie, onder leiding van Reichsinnenminister Wilhelm Frick, en zelfs Rudolf Heß en Martin Bormann, die het nationaal-socialistische partijapparaat controleerden, beschouwden de SA in toenemende mate als een bedreiging voor hun eigen machtspositie. Bovendien werd Hitler door Röhms gedrag

gedwongen te kiezen tussen de eisen van het bruine partijleger en de belangen van de gevestigde orde. Door krampachtig te manoeuvreren tussen beide “kampen” probeerde Hitler een definitieve beslissing lange tijd uit te stellen. Op 6 juli beëindigde hij de nationaal-socialistische revolutie. Hij verklaarde dat deze niet van permanente aard was en dat rust en orde dienden terug te keren. Vele hoge nazi-leiders als Göring, Goebbels en Heß haasten zich om zich achter het standpunt van hun leider te scharen, maar al snel werd duidelijk, dat Röhm niet van plan was om zijn dreigementen af te zwakken. Het gevolg was, dat de SA een paar maanden later niet alleen haar taak als hulppolitie kwijtraakte, maar tevens de controle over haar concentratiekampen verloor. Ter compensatie werd Röhm eind 1933 opgenomen in het nationale kabinet als rijksminister zonder portefeuille. Hitler hoopte zo zijn SA-stafchef beter te kunnen controleren en ook enigszins aan diens ambities tegemoet te komen. Röhm deed het echter voorkomen, alsof deze functie de eerste stap richting een SA-ministerie was, waaruit mogelijk zelfs een overname van het Ministerie van Defensie zou voortkomen. Met deze uitspraken joeg hij de legerleiding nog meer tegen zich in het harnas. Hitler had genoeg van het eigenzinnige gedrag van zijn machtigste paladijn. Tijdens een vergadering tussen de legerleiding en de top van de SA op 28 februari gaf hij ondubbelzinnig te kennen, dat de Reichswehr de enige wapendrager van het Derde Rijk zou zijn. Voor een SA-militie was geen plaats en Röhms massabeweging zou zich moeten schikken in de rol van ideologisch opleidingsinstituut. De SA-stafchef, die gedwongen werd om in te stemmen met deze overeenkomst, was woedend en in besloten kring spuide hij ongenadige kritiek op Hitler. In het geheim ging de SA gewoon door met de bewapening van haar manschappen. De relatie tussen Hitler en Röhm was voorgoed verstoord. De SA-stafchef was veel te machtig geworden. Binnen de SA was rondom zijn persoon zelfs een persoonlijkheidscultus ontstaan. Röhm had handig ingespeeld op de onvrede, die heerste onder zijn manschappen, door er voortdurend op te hameren, dat de revolutie nog lang niet beëindigd was. De werkloosheid onder de bruinhemden lag boven het landelijk gemiddelde. Daarnaast waren de bruinhemden er van overtuigd, dat zij werden tegengewerkt door de conservatieve bureaucraten, de reactionaire partijleden en de Reichswehr. De onderste kringen binnen de SA bleken hierdoor erg gevoelig voor geruchten over een op handen zijnde “tweede revolutie”, die eindelijk gerechtigheid zou brengen. Daarnaast bleek Hitler realistisch genoeg te zijn om in te zien, dat het voortbestaan van zijn regime afhing van de steun van de conservatieve bastions als de Reichswehr en de zakenwereld. Juist deze machtsblokken voelden zich bedreigd en leken op het punt te staan zich af te keren van de nazibeweging. De SA had zich in verschillende kringen verdacht gemaakt, maar desalniettemin werden er nooit concrete aanwijzingen gevonden dat deze organisatie bezig was een putsch te plannen.

2. De messen worden geslepen

De conservatieve oppositie

Hitler had zijn benoeming tot rijkskanselier te danken aan een aantal conservatieve politici onder leiding van Frans von Papen. In ruil hiervoor zou Hitler de Duitse marxisten uitroeien, de parlementaire democratie vernietigen en rust en orde herstellen. Deze conservatieven verwachtten, dat de nazi”s allerlei impopulaire maatregelen zouden nemen om aan deze voorwaarden te voldoen, waardoor de nationaal-socialistische aanhang snel zou inkrimpen. Hitlers regime zou dan te zijner tijd gemakkelijk ten val gebracht kunnen worden en een nieuw, conservatief en autoritair Duitsland zou de conservatieven in de schoot worden geworpen. Maar Hitler bleek geen eendagsvlieg. Zelfs nadat alle politieke partijen, met uitzondering van de NSDAP, waren opgedoekt, dachten de conservatieven hun invloed op het regime te kunnen behouden door middel van bijvoorbeeld pressiegroepen. Al snel bleek dit niet het gewenste resultaat op te leveren en de traditionele politieke elite dreigde volledig buiten spel te worden gezet. Bovendien vreesden deze conservatieven de ambities van de losgeslagen SA en zij verwachtten, dat Hitler spoedig vergaande concessies zou doen aan zijn

revolutionaire partijleger. Om enige weerstand te kunnen bieden tegen deze ontwikkelingen werd binnen het ministerie van vicekanselier Papen een soort oppositie georganiseerd. Met name Papens rechterhand, Herbert von Bose, “(…) sought to mobilize anti-Hitler elements across the Reich, particulary in the army.” Ook werd geprobeerd het wantrouwen van president Hindenburg jegens Hitler en zijn regime verder aan te wakkeren. Sinds zijn aantreden had Hitler er weliswaar alles aan gedaan om de oude veldmaarschalk voor zich te winnen, maar het gevaar bleef bestaan dat de ongekend populaire Hindenburg de nazi”s aan de kant zou schuiven. Onder de bevolking ontstond ook een groeiende ontevredenheid, omdat de omwenteling zo weinig materiële voordelen had gebracht. De economische situatie van Duitsland was penibel. Het gebrek aan grondstoffen en de dalende export zorgden voor een toenemende inflatie. Veel Duitsers hadden ook kritiek op de corrupte partijfunctionarissen, waarbij Hitler echter over het algemeen werd ontzien. Kershaw stelt: Het arrogante en tirannieke gedrag van de SA – dat zelfs voor nazis alleen acceptabel was zolang het gericht was tegen de communisten, socialisten, joden of andere impopulaire minderheden – was voor velen de meest afstotelijke dagelijkse manifestatie van het nazi-regime. Bovendien was al in

april bekend geworden, dat de gezondheidstoestand van Hindenburg zienderogen achteruit liep en dat hij niet lang meer te leven had. In juni trok de rijkspresident zich terug op zijn buitenverblijf. Voor de conservatieve oppositie was het nu of nooit. Op 17 juni hield Papen een speech op de universiteit van Marburg, waarin hij in ongekend kritische bewoordingen de mistanden van het nationaal-socialistische regime aan de kaak werden gesteld. In deze toespraak, die geschreven was door de conservatieve intellectueel Edgar Jung, werd van leer getrokken tegen de persoonsverheerlijking en de propaganda van het nazi-regime. Tevens werd er uitgehaald naar de SA en naar de nazi-leiders, die de bruinhemden vooralsnog hun gang lieten gaan. Papens gehoor was in eerste instantie verbluft, maar reageerde daarna razend enthousiast. De reactie van de nazis liet echter ook niet lang op zich wachten. Goebbels verbood de publicatie van de toespraak, maar desondanks plaatste de Frankfurter Zeitung de omstreden tekst. De hoogste nazi-leiders reageerden stuk voor stuk woedend. Hitler zelf noemde de conservatieve oppositie kleinen Zwerge en zijn vice-kanselier ein kleiner Wurm. Het is onduidelijk wat de conservatieve oppositie met deze actie gehoopt had te bereiken. Was het een laatste stuiptrekking of hadden zij gehoopt alle tegenstanders het regime te mobiliseren? Volgens Kershaw was Papens speech voor Hitler de directe aanleiding om tot actie over te gaan.

Allereerst besloot Hitler een bezoek te brengen aan Mussolini. Dit was volgens Koehl (…) classic Hitlerian tactics: he withdrew from the battlefield (…). De Duce raadde hem om de zaken in eigen land op orde te brengen door af te rekenen met de SA. Na zijn terugkeer bracht Hitler onmiddellijk een bezoek aan Hindenburg op diens buitenverblijf. Daar liep hij ook de minister van Defensie, Werner von Blomberg, tegen het lijf. Deze maakte hem onomwonden duidelijk, dat wat het leger betrof de maat vol was. De legertop zou desnoods zelf ingrijpen om de SA tot de orde te roepen. Als Hitler al niet besloten had om in te grijpen, dan was hij nu zeker tot de conclusie gekomen, dat hij snel en nietsontziend diende te handelen.

De plannen worden gesmeed

De machtige vijanden van Röhm en zijn organisatie hadden hier al maanden naar toegewerkt. Nu was Hitler eindelijk bereid om maatregelen te treffen. Al vanaf begin januari was de Geheime Staatspolizei (Gestapo) in opdracht van Hitler bezig met het verzamelen van belastend materiaal over de SA en haar leiding. Dit onderzoek werd nog geïntensiveerd,

nadat de Gestapo enkele maanden later onder leiding kwam te staan van Heinrich Himmler. De Reichsführer-SS, die inmiddels het volledige politieapparaat van het rijk controleerde, had groot belang bij de uitschakeling van de SA. De verwezenlijking van zijn ideaal, een SS-politiestaat, werd enkel nog geblokkeerd door Röhms organisatie, die immers een soortgelijk doel nastreefde. Bovendien was de SS formeel nog altijd een onderdeel van SA. Ook de Abwehr, de inlichtingendienst van de Reichswehr, was reeds in februari begonnen om na te gaan in hoeverre Röhms dreigementen en ambities een werkelijke bedreiging vormden voor de belangen van het leger. De berichten over militaire oefeningen van de bruinhemden en over geheime wapenopslagplaatsen van de SA leken de zorgen van de legerleiding te rechtvaardigen. Bovendien kwam de Abwehr ook in het bezit van allerlei informatie omtrent een ophanden zijnde SA-opstand. Deze rapporten kwamen echter uit de koker van de Sicherheitsdienst (SD). Deze (…) partei-interner Geheimdienst von der SS (…), die onder leiding stond van Himmlers rechterhand, Reinhard Heydrich, had geen concrete bewijzen voor een SA-putsch kunnen vinden en had daarom de inhoud van deze rapporten zelf verzonnen. De legerleiding was hier uiteraard niet van op de hoogte en drong er bij Hitler op aan om in te grijpen, zoals uit het bovenstaande al is gebleken. Nu was Hitler, die er zelf ook van overtuigd was geraakt dat de SA-leiding een staatsgreep beraamde, hier eindelijk toebereid. De opzet van Himmler en Heydrich was geslaagd.De legerleiding zag Himmlers organisatie als een aanvaardbare coalitiepartner. In vergelijking met de massale SA werd

de veel kleinere SS ongevaarlijk geacht. Himmler, die wijselijk zweeg over zijn eigen plannen, profileerde zich dan ook als een voorstander van rust en orde. Bovendien bleek hij bereid om zijn organisatie het vuile werk op te laten knappen, waardoor het leger geen bloed aan haar handen zou krijgen. De laatste dagen van juni volgde er overleg tussen de kersverse bondgenoten. Het resultaat van deze besprekingen was, dat SS-eenheden zich in de barakken van Reichswehr verzamelden, alwaar zij door het leger van wapens werden voorzien. Ook de transportmiddelen, die voor de SS-ers gereed stonden, waren door de Reichswehr ter beschikking gesteld. Zodra het bevel zou worden gegeven, zouden de zwarthemden de kazernes verlaten en door het hele land arrestaties uitvoeren. De lijsten met daarop de

namen van de personen, die voor arrestatie in aanmerking kwamen, waren reeds door de SD opgesteld. De Reichswehr zelf bevond zich in hoogste staat van paraatheid. Op 25 juni hield Heß een radiotoespraak, die volgens Bloch uitgelegd moet worden als een psychologische voorbereiding van de bevolking voor de ophanden zijnde afrekening. Boterman daarentegen beweert, dat deze rede een laatste waarschuwing was aan het adres de SA. Op 28 juni werden in opdracht van Hitler de hoogste SA-leiders uitgenodigd voor een conferentie, die twee dagen later zou plaats vinden in Bad Wiessee, het kuuroord waar Röhm verbleef. De reden, die werd opgegeven voor de komst van Hitler, was dat hij topoverleg wilde voeren over de problemen met betrekking tot de SA. Röhm had niet in de gaten, dat er een valstrik was uitgezet. Ondanks de alsmaar groeiende geruchtenstroom over een ophanden zijnde afrekening en het feit, dat hij eerder die dag uit de Duitse officiersbond was gestoten, was hij nog altijd overtuigd van de wederzijdse loyaliteit tussen hem en zijn Führer. Niet alle SA-leiders waren echter zo goedgelovig als hun stafchef. Obergruppenführer Edmund Heines, de SA-leider van Silezië, begaf zich met spoed naar Bad Wiessee, maar hij slaagde er niet in om Röhm te overtuigen van het dreigende gevaar. Andere lokale SA-leiders toonden eveneens hun onrust door in verschillende Duitse steden op de avond van 29e juni haastig protestdemonstraties te organiseren.

De dag voordat hij zou toeslaan was Hitler afgereisd naar het Rheinhotel Dreesen in Bad Godesberg, waar hij zich voorbereidde op de naderende confrontatie. Samen met Goebbels zou hij persoonlijk de actie tegen Röhm leiden. Ter ondersteuning zouden twee compagnieën van de SS-Leibstandarte Adolf Hitler” onder leiding van Sepp Dietrich de volgende dag in Bad Wiessee arriveren. Hermann Göring, die er op gebrand was de tweede man van het rijk te worden en Röhm als zijn grootste concurrent beschouwde, had de opdracht gekregen in Berlijn orde op zaken te stellen door ondermeer af te rekenen met de conservatieve oppositie. In de rest van het land zouden SS-eenheden bliksemacties uitvoeren.

3. De messen worden getrokken

De “Nacht der lange messen”

Ernst Röhm, leider van de S.A. Bron: Wikipedia

In de nacht van 30 juni vloog Hitler eerst naar München. Bij zijn aankomst hoorde hij dat er eerder die avond een gewapende demonstratie van de SA had plaatsgevonden, waarbij leuzen tegen hem geroepen waren. Deze wanhoopsdaad van plaatselijke SA-ers werd uitgelegd als het begin van de SA-revolutie. Op het Beierse ministerie van Binnenlandse Zaken werd spoedberaad gehouden en koelde Hitler zijn woede op twee plaatselijke SA-leiders.

Vervolgens begaf Hitler naar pension Hanselbauer in Bad Wiessee: het kuuroord waar Röhm verbleef. Hij werd ondermeer vergezeld door Goebbels en Victor Lutze, een vertrouweling van Hitler, die reeds benoemd was tot Röhms opvolger.

Om half zeven “s ochtends werd de plaats van bestemming bereikt. Zonder de komst van de compagnieën van de SSLeibstandarte af te wachten, gingen zij onmiddellijk tot actie over. “The SA leader and his entourage were still sleeping soundly after their usual heavy consumption of beer and sausages”, aldus Large. Zij werden eenvoudig overrompeld. Nadat een vloekende en tierende Hitler zelf de arrestatie van Röhm had geleid, werd in één van de andere kamers Obergruppenführer Heines in bed aangetroffen in gezelschap van een jonge SA-officier. Later zouden Hitler en Goebbels het gerucht verspreiden, dat ook Röhm in een compromitterende situatie was aangetroffen. Met de plotselinge komst van een deel van Röhms lijfwacht, dreigde de situatie even uit de hand te lopen. Hitler en zijn gevolg waren in de minderheid en de SA-leiders zaten opgesloten in de kelder van het pension. De stormtroepers gaven echter zonder protest gehoor aan Hitlers verzoek om te vertrekken, nadat hij hen had ingelicht over het “verraad” van Rohm en andere SA-leiders. Kort daarop arriveerden de SS-eenheden en konden de arrestanten worden afgevoerd naar de Stadelheim-gevangenis, alwaar de meesten zonder enige vorm van proces werden geliquideerd. Inmiddels was Göring in Berlijn ook tot actie overgegaan. Vrijwel gelijktijdig begonnen ook de arrestaties in het rest van het land. Zorgvuldig werd de conservatieve oppositie uitgeschakeld. In de Duitse hoofdstad werden de naaste medewerkers van Papen geliquideerd, terwijl de vice-kanselier zelf enkel onder huisarrest werd geplaatst. Kershaw is van mening, dat Papen alleen gespaard werd om een groot (inter)nationaal schandaal te voorkomen. Tegelijkertijd

werden er allerlei oude rekeningen vereffend. Himmler en Heydrich gaven volgens Koehl het bevel voor “(…) the murder of persons whom Hitler did not wish to order killed. Zo werd niet alleen oud-kanselier, generaal Kurt von Schleicher, neergeschoten, maar werden ook Hitlers vroegere concurrent, Gregor Strasser, en de voormalige Beierse Generalstaatskommissar, Gustav von Kahr, vermoord. In de avond van 30 juni keerde Hitler terug naar Berlijn. Op dat moment was Röhm nog altijd in leven, terwijl de meeste andere SA-leiders reeds waren terechtgesteld. Göring en Himmler vermoedden waarschijnlijk niet geheel onterechte, dat

Hitler zijn oude strijdmakker wilde sparen. Volgens Large probeerden beiden hem met een soort wanhoopsoffensief alsnog op andere gedachten te brengen. Kershaw vermoedt dat Hitlers aarzeling om Röhm te laten liquideren voortkwam uit het feit, dat hij onherroepelijk gezichtsverlies zou leiden met de terechtstelling van zijn oude kameraad. De volgende

dag ging hij uiteindelijk toch overstag. Röhm werd in de Stadelheim gevangenis terechtgesteld, nadat hij geweigerd had de hand aan zichzelf te slaan.

Legalisering en rechtvaardiging

Op 2 juli werd de noodtoestand opgeheven en kwam er een einde aan de korte periode van ongeremde terreur, waarbij minstens 85 personen de dood hadden gevonden. Het merendeel van de slachtoffers was waarschijnlijk niet eens lid van de SA. Goebbels bepaalde, dat in alle Duitse steden de vlaggen uitgehangen moest worden om de overwinning van de Führer te vieren. Ondertussen draaide zijn propaganda-apparaat op volle toeren. In tegenstelling tot de buitenlandse media, die vol ongeloof en met afschuw reageerden op de gebeurtenissen in het Reich, gaf de zorgvuldig gemuilkorfde Duitse pers een gekleurde voorstelling van zaken. Er werd verkondigd, dat Röhm en andere SA-leiders met hulp van generaal Schleicher en een buitenlandse mogendheid (gedoeld werd op Frankrijk) op het punt hadden gestaan een staatsgreep te plegen. De Führer had het verraad echter doorzien en vervolgens op heroïsche wijze gereageerd, aldus het Propagandaministerium. Dezelfde dag ontving Hitler een felicitatietelegram van president Hindenburg, waarin de oude veldmaarschalk hem prees om zijn (…) entschlossenes Zugreifen und die tapfere Einsetzung Ihrer eigenen Person alle

hochverräterischen Umtriebe im Keime erstickt haben. Het is echter zeer waarschijnlijk, dat deze presidentiële dankbetuiging werd opgesteld door Goebbels ministerie en dat de ernstig zieke Hindenburg niet precies wist wat hij ondertekende. Reeds een dag eerder was Hitler al door Blomberg geprezen om zijn soldatischer Entschlossenheit en zijn vorbildlichem Mut. Als dank voor zijn optreden tegen SA zou hij kunnen rekenen op Hingebung und Treue van de Reichswehr.

De volgende dag sprak Hitler zijn ministers toe. Hij benadrukte de noodzaak van zijn harde optreden. Om vragen over de legitimiteit van zijn actie te voorkomen presenteerde hij bovendien een ontwerpwet bestaande uit slecht één paragraaf, die bepaalde dat, (…) Die zur Niederschlagung hoch- und landesverräterischer Angriffe am 30. Juni und am 1. und 2. Juli

vollzogenen Maßnahmen sind als Staatsnotwehr rechtens. De ministerraad ging zonder meer akkoord met het Hitlers voorstel, waardoor het bloedbad werd gerechtvaardigd en gelegaliseerd. Toch leek het alsof Hitler in de dagen na de bloedige gebeurtenissen in onzekerheid verkeerde over de reacties van de bevolking, die zouden volgen op zijn optreden. Hij trok zich gedurende een aantal dagen terug in het buitenhuis van de familie Goebbels en vervulde slechts enkele openbare verplichtingen. Zijn bezorgdheid bleek echter voorbarig, want de meeste Duitsers slikten de officiële lezing als zoete koek. Zij waren bovenal opgelucht, dat de regering eindelijk had opgetreden tegen de losgeslagen SA. Zelfs in de weinige negatieve reacties werd Hitlers rol niet bekritiseerd. Deze eerste massamoord van het Derde Rijk had bij velen het vertrouwen in de nationaal-socialistische regeringsleider vergroot. Op 13 juli verscheen Hitler weer in het openbaar. Ten overstaan van de Rijksdag hield hij een rede, waarin hij zijn optreden tegen de SA rechtvaardigde. In zijn toespraak, die rechtstreeks op de Duitse radio te volgen was, beschuldigde hij de SA van het beramen van een Zweite Revolution en een Nacht der langen Messer. Over de uitschakeling van de

conservatieve oppositie repte hij met geen woord. Hij eindigde met de volgende verklaring: In dieser Stunde war ich verantwortlich für das Schicksal der deutschen Nation und damit des deutschen Volkes oberster Gerichtherr.

4. Epiloog: de verliezers en de winnaars

Uiteraard waren de SA en de conservatieve oppositie de grote verliezers van de Nacht der lange messen. Zonder veel tegenstand accepteerden de bruinhemden de uitschakeling van hun leiders. Ook de grote zuiveringsoperatie, die onder de leiding van de nieuwe stafchef, Lutze, werd uitgevoerd, stuitte op weinig verzet. Het bruine partijleger werd omgevormd tot een loyaal onderdeel van de nazi-beweging, dat kon worden ingezet voor elk willekeurig doel (zoals bijvoorbeeld tegen de joden in de Kristallnacht). De SA zou echter nooit meer een invloedrijke maatschappelijke positie verwerven en volgens Kershaw bleef er van Röhms organisatie niet veel meer over dan een militaire sportvereniging. De conservatieve oppositie was zelfs in zijn geheel verdwenen. De meeste van Papens stafmedewerkers, waaronder Bose

en Jung, waren gedood. De vice-kanselier zelf werd benoemd tot ambassadeur in Oostenrijk en daardoor min of meer uit Berlijn verbannen. Er waren echter nog meer verliezers. Frei is van mening, dat de gehele Duitse burgermaatschappij een zware nederlaag had geleden. De Duitse bevolking stemde immers in met moord als legitiem middel in de politiek, waardoor zij zichzelf de mogelijkheid ontnamen om in de toekomst morele kritiek op het regime te kunnen leveren. De Duitse burgers hadden min of meer hun goedkeuring gegeven aan de opheffing van hun rechtsstaat. Verder was ook de machtspositie van de Reichswehr ingrijpend verzwakt, maar de legerleiding bleek dit niet te beseffen. De generaals waren zeer tevreden met de uitschakeling van hun grote concurrent en zij zagen in Hitler een beschermheer, die zich inzette voor de belangen van de Reichswehr. De dood van generaal Schleicher werd afgedaan als een ongelukkige samenloop der omstandigheden. Maar door de medeplichtigheid van het leger aan deze massamoord, had de militaire top zich sterk verbonden met Hitler.

Het gevolg was, dat de Reichswehr de komende jaren steeds meer (…) een werktuig [zou worden] in de handen van Hitler. Bovendien kreeg het keger te maken met een nieuwe rivaal, die veel gevaarlijker en bedreigender zou blijken te zijn dan de SA ooit was geweest, namelijk Himmlers SS. Zonder twijfel profiteerde de SS enorm van de veranderde rachtsverhoudingen binnen het Derde Rijk. Het laatste obstakel, dat de verwezenlijking van een SS-politiestaat in de weg stond, was onschadelijk gemaakt. Daarnaast verkreeg Himmlers organisatie van Hitler als dank voor bewezen diensten de felbegeerde onafhankelijkheid. De Reichsführer-SS was voortaan enkel rechtstreeks verantwoording schuldig aan de Führer. Bovendien kreeg Himmler nog datzelfde jaar toestemming om (…) aus den bereits bestehenden Verbänden eine bewaffnete Truppe (…) aufzustellen: dit was de voorloper van de Waffen-SS. Een tweede wapendrager binnen het Derde Rijk werd hierdoor alsnog een feit. Hitler zelf bleek de grootste winnaar. Binnen een tijdsbestek van enkele weken had hij zich ontdaan van twee potentiële bedreigingen. Tevens was de crisissfeer, die onder de bevolking heerste, verdwenen en kon hij zich verheugen op een toenemende populariteit. In de ogen van de meeste Duitsers had hij immers rust en orde hersteld. Bovendien had hij, zoals reeds uit het bovenstaande is gebleken, de steun van het leger weten te verwerven. Hitler kon nu zijn beloning incasseren (…), aldus Boterman. Op 1 augustus liet hij een wet aannemen, waardoor de functies van rijkspresident en rijkskanselier met elkaar zouden worden verenigd na het overlijden van Hindenburg (“Gesetz über das Oberhaupt des Deutschen Reiches”). Zijn geduld werd niet lang op de proef gesteld, want reeds een dag later stierf de oude veldmaarschalk. Op initiatief van de legerleiding zwoeren de officieren en soldaten van de Reichswehr nog dezelfde dag

een nieuwe eed van trouw aan de “Führer en rijkskanselier”. Met deze ceremonie werd Hitlers dictatorschap formeel bevestigd en was de voltooiing van zijn Führerstaat een feit.

Sander Schipper

More Posts