Historiën introduceert het “woensdag weetje”. Elke woensdag staan we stil bij een actuele historische achtergrond bij het nieuws of een historische gebeurtenis die op deze dag in het verleden plaats vond. Vandaag kijken we naar achtergronden bij het juli-ultimatum van 23 juli 1914. Dit eisenpakket van Oostenrijk-Hongarije aan Servië was de druppel die in juli 1914 politiek gezien de emmer deed overlopen en de directe aanzet tot de Eerste Wereldoorlog.

Het ultimatum werd op 23 juli om 18.00 door de ambassadeur van de Oostenrijk-Hongaarse Dubbelmonarchie overhandigd aan de Servische autoriteiten. Het bestond uit tien punten die samen te vatten zijn in drie belangrijke eisen:
1.    Servië moest een einde maken aan terroristische organisaties die op zijn eigen grondgebied actief waren.
2.    Servië moest anti-Oostenrijkse propaganda verbieden.
3.    Servië moest juridische stappen ondernemen tegen alle deelnemers aan het complot dat de moord op Franz Ferdinand beraamde, die op Servisch grondgebied te vinden waren. De beschuldiging in de inleiding van het ultimatum maakte duidelijk dat die er genoeg moesten zijn omdat het complot bedacht was in Belgrado en tot uitvoer gebracht was met Servische wapens. Oostenrijk-Hongarije was zelfs zo behulpzaam om enkele concrete namen te noemen van Serven die opgepakt dienden te worden. Bovendien moest Servië toestaan dat een afvaardiging uit Oostenrijk-Hongarije zich direct zou bemoeien met de rechtsgang in het eigen land.

De Serviërs kregen 48 uur om in te stemmen met de eisen. Het was de bedoeling van Oostenrijk-Hongarije dat Servië het ultimatum zou afwijzen zodat het daarna met geweld veroverd kon worden. Daarom was het zo geformuleerd dat Servië als het dit accepteerde ernstig aangetast werd in zijn soevereiniteit en zo in feite een satellietstaat van de Dubbelmonarchie werd.

Waarom zette Oostenrijk-Hongarije het ultimatum in als oorlogsinstrument?

Oostenrijk-Hongarije streed al sinds het begin van de twintigste eeuw steeds meer met Rusland om de leidende positie op de Balkan. Het kleine maar ambitieuze Servië lag in het midden van dit conflictgebied en stookte het vuurtje in de jaren voor 1914 zelf regelmatig op vanwege zijn Groot-Servië gedachte: de wens om een groot rijk te verwerven op de Balkan. Rusland steunde het in dit streven om zo invloed te behouden op het gebied. Een streven dat een regelrechte bedreiging voor het voortbestaan van Oostenrijk-Hongarije was, omdat een aanzienlijk deel van zijn inwoners uit Slavische bevolkingsgroepen bestond die de Dubbelmonarchie van binnenuit zouden kunnen opblazen.

Toen op 28 juni 1914 Franz Ferdinand werd vermoord, een gebeurtenis die de hele wereld verontwaardigde, lag daar een kans om Servië aan te pakken. Een regelrechte aanval was gevaarlijk, omdat Rusland zijn bondgenoot Servië te hulp kon komen. Daarom verzekerde Oostenrijk-Hongarije zich eerst van steun van zijn grote bondgenoot Duitsland. Duitsland zegde deze steun toe, maar de Duitse, Oostenrijkse en Hongaarse machthebbers waren het onderling niet meteen eens over een oorlogskoers. Het duurde tot 14 juli om te besluiten tot gewapende actie. Op deze dag overtuigde de Oostenrijkse minister van buitenlandse zaken Berchtold de Hongaarse premier Tisza die tot dan toe tegen oorlog was. De premier liet nog dezelfde dag aan de Duitse ambassadeur Tschirschky weten dat:

de monarchie wel tot actie moest overgaan om zijn bestaansrecht te verzekeren en een eind te maken aan een niet langer te tolereren situatie. De taal welke de Servische pers en diplomaten bezigden was zo uitdagend geworden dat ze niet langer draaglijk was. Het was voor mij zeer moeilijk om mijn mening te wijzigen en uiteindelijk voor oorlog te adviseren maar ik ben nu volledig overtuigd van de noodzakelijkheid daarvan en zal al mijn krachten inzetten voor het behoud van de monarchie.

Het ultimatum dat tot oorlog moest leiden werd pas op 23 juli gestuurd omdat de Franse president en premier tot die dag op bezoek waren in St. Petersburg, Rusland en Berchtold niet wilde dat de Russen en Fransen snel gezamenlijk konden reageren op het ultimatum. Tot 23 juli hielden Oostenrijk-Hongarije en Duitsland zogenaamd diplomatieke mogelijkheden open om het verrassingseffect te behouden. Pas op die dag legden zij hun kaarten op tafel.

Kettingreactie

Het juli-ultimatum had een kettingreactie tot gevolg.  Servië (dat kon rekenen op steun van Rusland) zegde toe de meeste eisen in te willigen, behalve het onafhankelijke interne onderzoek van Oostenrijk-Hongarije omdat dit in strijd met de Servische grondwet en het strafrecht was en dus de soevereiniteit op het spel zette. Op deze manier kreeg het land de internationale opinie achter zich. De Servische premier Pasic twijfelde echter geen moment aan de bedoelingen van Oostenrijk-Hongarije en gaf in de namiddag van 25 juli het bevel om het leger te mobiliseren. Hoewel het mobiliseren van legers in voorgaande jaren vaker als politiek pressiemiddel was gebruikt, gingen de gebeurtenissen nu zo snel dat het verschil tussen waarschuwing en opzet wegviel.

De weigering om niet helemaal aan het ultimatum tegemoet te komen was voor de Dubbelmonarchie voldoende reden om Servië op 28 juli 1914 de oorlog te verklaren.  Rusland mobiliseerde zijn troepen zonder al aan oorlogsverklaringen te doen. Duitsland hakte die knoop door en verklaarde Rusland, na een ultimatum een dag eerder, op 1 augustus de oorlog. Frankrijk en Engeland sloten zich, na de Duitse inval in Luxemburg op 2 augustus, op 3 en 4 augustus aan bij Rusland en verklaarden Duitsland en Oostenrijk-Hongarije ook de oorlog. Niemand voorzag op dat moment wat voor gruwelen op deze beslissingen zouden volgen.

Zie voor meer informatie over de juli-crisis het overzicht per dag op historiën betreffende de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog.

Bronnen

Andriessen, J.H.J, De andere waarheid: over het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog, 1914-1918 (Herziene derde druk, Soesterberg 2007)
Strachan, Hew, De Eerste Wereldoorlog: een geïllustreerde geschiedenis (Amsterdam 2004)
Vertaling van: The First World War: a new illustrated history (Londen 2003)

[bol_product_links block_id=”bol_53cc42d6c3301_selected-products” products=”1001004004727680,9200000000950379,9200000014231745,9200000006897782,9200000011489395,9200000025880366″ name=”Eerste Wereldoorlog” sub_id=”” link_color=”E94C00″ subtitle_color=”E94C00″ pricetype_color=”000000″ price_color=”E94C00″ deliverytime_color=”C20318″ background_color=”FFDF80″ border_color=”E94C00″ width=”600″ cols=”3″ show_bol_logo=”undefined” show_price=”1″ show_rating=”1″ show_deliverytime=”1″ link_target=”1″ image_size=”1″ admin_preview=”1″]